وقتی سید علی محمد باب به سال 1266 در تبریز کشته شد شیخ علی خراسانی ترشیزی از یاران سید رشتی و ملقب به عظیم مقام رهبری بابیان راه یافت. این جناب عظیم به موقع انتقال باب از اصفهان به تهران و هنگام اعزام او از تهران به چهریق همواره از نزدیک ترین مریدان مراقب حال سید بود و درموقع ادعای قائمیت باب که پس از مرگ محمد علی بارفروشی (قدوس) صورت گرفت از طرف سید با عنوان “خاتم باب” مأمور اعلام دعوت به مردم دور و نزدیک شده و در پیش بابیان طبقه اول مکانتی یافته بود. در سال 1267 هجری سید کور هندی معروف به بصیر که مورد تقویت و تأیید پسران میرزا بزرگ نوری در مازندران قرار گرفته بود مدعی مظهریت و رجعت حسینی شد و میان بابیان تهران و قم و کاشان و اصفهان دو دستگی پدید آمد. سرانجام پس از چند ماه فتنه و هرج و مرج بصیر از دایره بیرون افتاد و کار ریاست کلی بر عظیم قرار گرفت. در سال 1268 عظیم پس از مشورت با میرزا حسینعلی به دستور کتبی پیش کسوتان بابیه را از اطراف ایران به تهران فراخواند و نقشه قتل ناصرالدین شاه را با حضور همگنان در خانه سلیمان خان کشید. چون تیر ضارب خطا کرد غالب شرکت کنندگان که از شهرها به تهران آمده بودند دستگیر و به طرزی فجیع به سیاست رسیدند. از جمله عظیم که خود را رئیس مطاع بابیان و منصوص از طرف سید معرفی می کرد دستگیر شد و مسئولیت اداره سوء قصد را بر عهده گرفت و به قتل رسید. کشته شدن عظیم که مورد قبول و تکریم سران بابیه بود همراه با گروهی از پیش کسوتان دیگر که به دعوت او در تهران به دام حاجب الدوله افتادند به فرزندان موقع شناس میرزا بزرگ نوری که نخست از حادثه قلعه طبرسی و سپس از غائله سوء قصد به ناصرالدین شاه به در رفته و بغداد را در کنار رود دجله محل فعالیت خود قرار داده بودند مجال آن را داد که بابیان پراکنده و وحشت زده را از اطراف در آن شهر پیرامون خود گرد آورند و دست سایر مدعیان و رقیبان را کوتاه ساخته وعرصه را از وجود افراد مزاحم از هر راهی که میسر بود بپردازند. این میدان خالی از وجود مزاحم برای ریاست مشترک بعد از پانزده سال همکاری صوری برهم خورد و هر یک از بها و ازل تا پایان عمر طولانی تنها خود را حق و برادر دیگر را ناحق می شمرد.عین این قضیه بعد از مرگ بها برای پسرانش تجدید شد و تا مرگ عبدالبهاء”عباس افندی و میرزا محمد علی ادامه داشت.سرانجام بعد از وفات عباس افندی ریاست اکثریت برخلاف آن چه از طرف بها موعود و معهود بود از خاندان میرزا بزرگ نوری به خانواده ای از سادات شیراز انتقال پیدا کرد که با یکی از سه زن سید علی محمد مختصر قرابتی داشتند و عاقبت با مرگ شوقی افندی از خانواده افنان که از طرف مادر و فرزند زاده میرزا بزرگ نوری به حساب می آمد، امر ریاست سلب و به شوقی ختم شد. قریب صد و بیست سال کشمکش بر سر ریاست بابیه میان فرزندان و فرزند زادگان میرزا بزرگ نوری که در ضمن، اشکال تازه ای هم به خود گرفت اتباع دو برادر را طوری در مورد اظهار نظر راجع به قضایای مربوط به موقعیت خود حساس و بی قرار ساخته بود که اگر کسی مثلاً راجع به کتاب تاریخی نظری می داد، یا به نشر متنی تاریخی می پرداخت فوراً یکی از دوطرف، آن را به حساب زیان خود و سود طرف مقابل می نهاد و یک رشته مطالبی که در طی پنجاه سال برخورد متوالی پیوسته بر ضد هم گفته و نوشته بودند تکرار می کردند و هر محقق و ناقدی را به زعم خود طرفدار و پشتیبان طرف مخالف خود می شمردند. شصت و شش سال پیش پروفسور براون و میرزا محمد خان قزوینی نسخه خطی تاریخ قدیم بابیه را انتشار دادند که در حقیقت سند اصلی ارائه ضعف جانب ادعای هر دو طرف محسوب می شود و در این مدت آنی از تحمل سوء نسبت و تهمت و افترای قلم زنان یک طرف دعوی. در امان نبوده اند.اخیراً این جانب نظری را که درباره ی کیفیت تحول صورت متون تاریخی بابیه در ضمن مراجعه مکرر دریافته بودم به قصد نظر خواهی ضمن سه مقاله در چهار شماره از ماهنامه تحقیقی گوهر سال دوم و سوم درج کردم اینان به جای آن که موضوع را از لحاظ تاریخ شناسی و تاریخ سنجی مورد ملاحظه قرار دهند نوشته ها را مشمول همان طرز برخورد و دریافت و قضاوت دیرین طایفگی خود قرار داده بحث کتاب شناسی ما را به مباحثه مذهبی خود مبدل ساخته اند موضوعی که مداخله در آن هرگز مطلوب و مرغوب اینجانب نبوده است. تا کنون آقای دکتر داودی مقاله سوم را و آقای نواب زاده مقاله چهارم را متعهد رد و نقد شده اند. در شماره قبل از ماهنامه تحقیقی گوهر به مقاله آقای داودی جوابی مناسب داده شد که از نظر خوانندگان ارجمند گذشته است. چند روزی از انتشار مقاله آقای دکتر علی مراد داودی در شماره 11 از نشریه تبلیغی بهائیان نگذشته بود که تعرض مفصل آقای ص. نواب زاده اردکانی در دنباله همین موضوع، پنجاه و شش صفحه از شماره 12 نشریه مزبور را اشغال کرد و درباره تاریخ قدیم و جدید بابیه به ذکر مواردی قابل اخذ و رد از مقاله اول و دوم اینجانب که در مجله گوهر سال دوم نشر یافته بود بدین شرح پرداخت:
1- بحث درباره تاریخ قدیم بابیه و انتساب آن به مولفی اصفهانی2- رد احتمال انتساب آن به محمدرضای اصفهانی کاشانی.
3- تکرار نسبت جعل و تصرف درمتن تاریخ قدیم از طرف طرفداران فرزند کوچک میرزا بزرگ نوری برای تأیید ادعای وصایت او.
4- حمله به میرزا محمد خان قزوینی و براون از بابت چاپ متن مذکور و مقایسه مندرجات آن با متن تاریخ جدید.
5- اتخاذ سند از گفتار این جانب درباره سلب نسبت تاریخ قدیم به حاجی میرزا جانی کاشانی، به نفع فرقه خود.
6- مناقشه درباره کسب تابعیت عثمانی از طرف برادران نوری و مهاجران دیگر ایرانی در بغداد.
7- تردید با تعجب از اظهار تردید نگارنده در انتساب تاریخ جدید به میرزا حسین منشی مانکجی و اعلام شرکت میرزا ابوالفضل در توجیه و تهیه و تدوین و تجویز آن.
8- تأیید بی اطلاعی سران بابیه در فلسطین و قبرس از محتویات تاریخ منسوب به حاجی میرزا جانی در موقع انتشار چاپ براون
9- تجدید ذکر از شخصیت مشکوک حاجی سید جواد کربلایی عرفی پسند که مسلمانش به زمزم شوید و هندو بسوزاند.
10- اعلام کشف نسخه اصلی تاریخ حاجی میرزا جانی که از محتویات نسخه گوبینو و نسخه های موجود دیگر پیراسته است؟!
11- سوال درباره ی سهم میرزا ابوالفضل در تلخیص تاریخ قدیم یا تدوین تاریخ جدید.
12-اظهار تعجب از قید مدت صد و بیست سال برای تحول سریع صورت حوادث تاریخ بابیه
13- توصیه به این جانب که بحث و پژوهش را درباره تاریخ امری و کیشی شروع کند که بدان اعتقاد دارد خود را به تاریخ اسلام آشنا سازد نه تاریخ باب و بها و ازل.
14- تجدید نظر در چترهای حمایتی که از 1268 تا 1338 هجری بر سر بابیه و بهائیه گشوده شده است.
15- بی اطلاعی معترض از سابقه ارتباط سران بابیه در بغداد با میرزا ملکم خان قراین وجود این ارتباط در آثار موجود ایشان.
16- افسانه تهیه وسائل سفر مجلل از بغداد به اسلامبول حقیقت داشته است.
17- انکار بروز حوادث قتل وغرق و نابودی مخالفان در بغداد.
18- سید اسماعیل زواره ای را غیر از اصفهانی دانسته اند.
19- لوح سلطان را غیر از نامه مودت اسلوب بها به ناصرالدین شاه دانسته اید.
20- تشفی خاطر آزرده با نقل آن چه اسقف تیز دل و فاندروسیل و ترسایان دیگر بر پیامبر و دین اسلام و کتاب خدا خرده گرفته و به رخ مسلمانان کشیده اند.
21- مولف تاریخ جدید نتوانسته اند از تاریخ منسوب به حاجی میرزا جانی استفاده کنند. از مجموعه مواردی که در پنجاه و اندی صفحه مقاله نواب زاده مأخوذ و ملحوظ است چنین می توان دریافت که عمل مباحثه درباره تحول تاریخ بابیه را از مقوله بحث مذهبی پنداشته و با منطق تبلیغی خود موضوعات را سنجیده و پیش خود نیندیشیده اند که ممکن است حقیقت جویی بی طرف در تحری حقیقتی به جنبه عینی موضوع کاری نداشته و موضوع محدوده خاصی را از دیده حقیقت بین گذرانده باشد. بنابر این به آقای نواب زاده اطمینان می دهد که پژوهنده را با اصل دعاوی فرزندان و فرزندزادگان میرزا بزرگ نوری کاری نبوده و بیانی و ازلی و بهائی و موحد غصن اکبری و مشرک (مخالف او) و ثابت و ناقض وخیر اللهی و سهرابی و غصنی و روقه ای و ریمی و بیت العدلی همگان در پیش چشم او یکسان جلوه می کنند و در صحت و بطلان اقوالشان داخل نمی شود بلکه به تحقیق و تعلیل اختلافات موجود در متن تاریخی مربوط به اینان می پردازد و نتیجه بحث خود را بر کسانی عرضه می دارد که هم چون او به راست و ناراست اصول دعاوی و عقاید موافق و مخالف کاری ندارند (بلکه) به میرزا یحیی مانند برادرش میرزا حسینعلی و به عباس افندی هم چون برادرش میرزا محمدعلی و به شوقی افندی همانند روحی افندی و سهراب و ریمی می نگرند. برای رعایت این اصل از دخول در مباحث تبلیغی و رد و اثبات امور مذهبی صرف نظر می کند و با کمال اختصار می کوشد فقط به آنچه معترض بر مندرجات مقاله کتابشناسی او خرده گرفته خارج از حوزه مباحثه عقیده ای به ترتیب جوابی داده شود:
الف: تاریخ قدیم بابیه در دو نسخه ای که تاکنون علاوه بر نسخه گوبینوی کتابخانه پاریس دیده ام رساله اعتقادیه نقطة الکاف را در ابتدا ندارد و در سراسر آن چیزی که بر نام مولف یا اسم کتاب دلالت کند نمی توان یافت و بدین سبب آن را کتاب بی نام از مولف گمنام خوانده ام. وجود رساله نقطة الکاف در مقدمه نسخه کامل پاریس این نام را برای کتاب براون و نسبت تألیف آن را به حاجی میرزا جانی کاشانی، نخست به میرزا ابوالفضل و سپس به براون القا کرده است در صورتی که از متن تاریخ مذکور چنین نام کتاب و مولفی برداشت نمی شود. تنها در مواردی که مطلبی با ارض صادیا یا اصفهان ارتباط پیدا کند در سیاق تحریر کتاب حالت و کیفیتی دیده می شود که مرا بدان راهنمایی کرد تا مولفش را اصفهانی پندارم و به اعتبار نامه ازل به براون و هم چنین نامه عباس افندی به میرزا حسین طالقانی درباره محمد رضای اصفهانی مقیم بغداد که همسایه ی سرای بها و ازل بود و داستان دیدار سید اسمعیل ذبیح زواره ای یا میرزا حسین علی در خانه او صورت گرفت و سرانجام کار به ذبیح زواره ای خاتمه یافت چنین تشخیص بدهم. پژوهندگان در انتساب کتابی که مولف آن مسلم نیست به کسی که قرینه ای بتواند بدان راهی بدهد منعی نمی نگرند به خصوص که عبدالبها از اوراق حاجی میرزاجانی در پیش همان محمد رضا یادی می کند و ازل هم قصد تألیف تاریخی را بدو نسبت می دهد. مسلم است محمد رضایی که در بغداد موجبات دیدار سید ذبیح زواره ای و بها را در سرای خویش فراهم آورده بود نمی توانسته یکی از مقتولین غائله سوء قصد به ناصرالدین شاه در تهران به سال 1268 باشد و به همین نظر در فهرست محبوسین محکوم به قتل از او نامی دیده نمی شود.
ب ـ از سال 1910 تا کنون این زمزمه تهمت و جعل و دسیسه و توطئه به طرفداران ازل در تهیه متن تاریخ قدیم کتابخانه پاریس بارها تکرار شده و بهائیان هم درباره این کتاب همواره اختلاف نظر در تشخیص و حکم خود داشته اند و هیچ یک از آنها هنوز نتوانسته نظر موافقی در میان محققان شرق و غرب تحصیل کند. تجدید این گفتگو به نظر صاحبان انصاف زاید می رسد. همین قدر به اعتبار شهامت فردی که بر وجود شش نسخه از این متن قدیمی تا کنون واقف شده و سه متن آن را با نسخه چاپ برون سنجیده است می توانم بگویم که متن تاریخ قدیم بابیه خواه در بغداد و یا خارج از بغداد به سال 1270 قمری نوشته شده و مولف آن خواه کاشانی یا اصفهانی و یا دیگری باشد، متنی اصیل است و معتبر و قدیمی ترین سند قیام باب و بابیه محسوب می شود و همه نکاتی که مبلغان گلپایگانی راجع به انتقاد محتویات آن در کشف الغطا نوشته اند خود دلیل اصالت و قدمت و اعتبار مندرجات این نسخه پیش اشخاص بیطرف محسوب می شود و نشان می دهد که این کتاب در شرایطی نوشته شده که مرگ شیخ علی عظیم رئیس مسلم بابیه و یارانش، زمینه خالی برای نفوذ پسران میرزا بزرگ نوری فراهم آورده ولی هنوز آثار و بقایای ده سال اول امر جای خود را به ساخته ها و پرداخته های ده سال بعد در شهر بغداد نداده بود.
ج ـ در این صورت حمله به میرزا محمد خان قزوینی و پروفسور برون از بابت اقدام به طبع متن موجود در پاریس کاری دور از انصاف بوده و اگر در برخی موارد، مانند نام کتاب یا قبول انتساب نگارش آن به حاجی میرزاجانی و اصرار برای جمع رساله نقطة الکاف با متن تاریخ و تصور نابودی همه نسخه های دیگر این کتاب، بتوان بر این دو دانشمند حقیقت پژوه خرده ای گرفت، از بابت نشر تحقیقی متن و مقایسه آن با تاریخ جدید و ارائه موارد تغییرات لفظی و معنوی، خدمتی مهم به فن تاریخ و تاریخ شناسان کرده اند. برکت انتشار همین نسخه بدین جانب مجال آن را داد که در میان نسخه های معنون به تاریخ بابیه که در طی نیم قرن دیده ام دو نسخه دیگر از این کتاب را ببینم و بشناسم و بخوانم و بسنجم و در آغاز انتشار هم به دیگری یاری کرده بود تا نسخه ای از چاپ برون را با متن خطی دیگری تطبیق کند و این نسخه با ارزش تا سی سال پیش در صندوق آهنین کتابخانه مجلس شوری محفوظ بود. آری خواندن همین نسخه چاپ برون به دکتر سعید خان کردستانی توفیق تحصیل نسخه دیگری از این متن را داد که سی سال پیش از کتابخانه او دزدیده شد و این که شنیده ام به کتابخانه پرینستون آمریکا درآمده است. اقدام برون به نشر متنی که آثار اصالت آن مورد قبول کتاب شناسان بوده کاری سزاوار تحسین و تقدیر است و اینک بعد از پنجاه سال تعرض بی جا باید به قبول ارزش عمل او تسلیم شد و این نغمه مخالف را منصفانه خاموش کرد.
د ـ کار عناد با برون و قزوینی از بابت تحریر مقدمه تاریخ قدیم چندان پیش رفته که میرزا ابوالفضل در فصل الخطاب، دایره تاخت و تاز را از نقطة الکاف تا چهار مقاله چاپ اوقاف گیب کشیده و تهدید کرده است که «اگر مرا قوای طبیعی موافق بودی و وقت مساعدت نمودی یک یک اغلاط آنان را در طبع این کتاب چهار مقاله مکشوف می داشتم تا ایرانیان ساده زود باور ببینند که این دوستان تازه چه کاره اند. تهدیدی که چند سال بعد شادروان بدیع الزمان فروزانفر را در مجله آرمان سال 1310 برانگیخت تا آن را عملی کند و یکایک اشتباهات علامه قزوینی را از بوته نقد بگذراند ولی مرحوم اقبال آشتیانی به دفاع از حیثیت ادبی میرزا محمدخان قزوینی پرداخت و ناقد چیره دست را به عقب نشینی و سکوت ملزم ساخت. من از قزوینی و برون دفاع نمی کنم زیرا تغییر لحن آقای حسن بالیوزی در کتاب تازه اش راجع به «برون و بهائیگری» نسبت به اسلوب نگارش میرزا ابوالفضل و دیگران تا حد آشتی و سازش، خود گواه تحول اندیشه اینان درباره آنان است بلکه می خواهم بگویم شایسته نیست محققان را برای عملی تحقیقی که انجام داده اند گر چه موافق میل و عقیده ما هم نباشد، در معرض نکوهش قرار دهیم.
هـ – اختلاف نظری که میان پیروان ازل و بها در مورد شخصیت چند پهلوی سید جواد کربلایی وجود دارد و اصرار هر دسته در وابستگی او به خود و داستان رعایت احوال و روحیاتش در حیاتش از طرف شیخیان و صوفیان در تهران و کرمان و استناد میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی به استادی و رهبری او و اصرار میرزا ابوالفضل در پیوستگی سید جواد به هم فکران گلپایگانی و جهل خاندان طباطبایی در کربلا و زواره در اصفهان و کرمان نسبت به سلسله نسب سید جواد و نا معروفی او درحلقه اهل تحقیق به عنوان مردی حقیقت شناس، به تدریج اعتبار را از روی احوال و اقوال منسوب بدو برداشته و پیش از آن که اثری به خط دست شناخته شده او در تأیید مطالب منسوب بدو پیدا شود، نمی توان به ادعای هیچ یک از دو طرف ازلی و بابی درباره او تسلیم شد. و سخنان منسوب بدو را باید از مقوله سخن پرداخته برای تأیید دلخواه یکی از دو طرف ادعا به حساب آورد.
و ـ اتخاذ سند از گفتار این جانب برای تأیید نسبت جعل و دسیسه راجع به تاریخ قدیم، به هیچ وجه درست نیست تحقیق من درباره نام کتاب اسم مولف تاریخ قدیم هیچ گونه تأثیری در اصالت متن دیرینه موجود در کتابخانه پاریس نمی بخشد که اساساً چاپ برون است و بحث اسم کتاب و کاتب را نباید با موضوع اصالت و قدمت کتاب مشتبه جلوه داد.
ز ـ تصور نمی کنم موضوع کسب تابعیت عثمانی برای ازل و بها و خانواده ایشان موضوع قابل انکاری باشد و این تبعیت اکتسابی در بغداد بعد از غلبه انگلیس بر قبرس و فلسطین به تابعیت جدید از دولت حامی دیگری مبدل شد. موضوع تجدید تابعیت ایران برای برخی از افراد این خانواده مربوط به امری اقتصادی و سیاسی بود که وجود صدها میلیون اموال قابل ثبت و ضبط در سراسر ایران باعث بر تجدید تابعیت ایرانی گردد. انتقال به این بحث برای تعریف و توصیف عمل شایست یا ناشایستی نبوده بلکه می خواسته در تشریح و توضیح محیط بغداد به سال 1270 و در موقع تألیف تاریخ قدیم بابیه برای برخی زیاده روی ها تعلیلی کرده باشد و گرنه ما را با اصل عمل حضرات کاری نبود و آنان در اتخاذ هر تدبیر و وسیله ای که برای حفاظت و حمایت جان و مال خود می اندیشیدند آزاد بوده اند. بدیهی است چتر حمایت دولت عثمانی در نظر هر مسلمانی به مراتب بر چتر حمایتی تزار روس که قبلاً بر سر برخی از این افراد سایه افکنده بود ترجیح داشت و انتقال این چتر حمایت نخست در قبرس و سپس در فلسطین به چتر حمایت انگلیس یک امر اضطراری و تبعی بوده است.
ح ـ میرزا ابوالفضل گلپایگانی، در رساله اسکندریه خود و نبیل قاینی در خاتمه تحریر تاریخ جدید راجع به نویسنده یا نویسندگان تاریخ جدید اظهار تردید کرده اند و آن را به بیش از یک تن منسوب شمرده یا شنیده اند ترتیبی که گلپایگانی درباره اقدام مانکجی و منشی او می دهد می نماید که منشی مزبور نسبت به تاریخ امر باب جاهل و بی اطلاع بوده و میرزا ابوالفضل به راهنمایی او برخاسته و به درخواست وی بر کتاب مدون مقدمه ای هم نوشته است. کسی که تاریخ جدید را در نسخه های کامل آن خوانده باشد به خوبی جای سرپنجه دست و پا و نوک قلم میرزا ابوالفضل گلپایگانی را در سراسر کتاب می نگرد.
ط ـ اگر سران طایفه بابیه در ماغوسه و عکا و حیفا به نسخه ای از تاریخ قدیم در موقع انتشار (1910) در دسترس داشتند و آن را با نسخه چاپ برون مقابله می کردند کار تنظیم کشف الغطا و اظهار نظر درباره آن تسهیل می شد و می توانستند در مکاتبه از وجود آن خبر بدهند. در این که لازم بوده آنان از قدیمی ترین کتاب تاریخ طایفگی خود آگاه باشند جای چون و چرا نیست و این بی اطلاعی قابل اغماض نبوده که مانکجی زردشتی و برون مسیحی به جبران آن پرداخته اند.
ی ـ نمی دانم آیا نسخه تازه ای از تاریخ قدیم که آقایان دکتر داودی و نواب زاده خبر کشف اخیر آن را داده اند به چه مبنی و منوالی است؟ در صورتی که با نسخه برون موافق نباشد چگونه می توانند اصالت و برتری روایت آن را بر این یک اثبات کنند؟ با سابقه تصرفات متوالی که طی یک صد و بیست سال در صور منقول از حوادث تاریخی بابیه مشهود و معهود بوده به چه قسم می توان این متن نویافته را هم مانند متن منسوب به نبیل زرندی یک مولود نوساخته و یا خلقت جدیدی از تاریخ قدیمی تصور نکرد؟
یا- بعد از مراجعه به تصویر نسخه مانکجی که اصل آن در بمبئی موجود است و بر آن تنها نام میرزا حسین تهرانی نوشته شده و اعتراف میرزا ابوالفضل بدانکه (یعنی گلپایگانی) منشی مانکجی را به تحریر این کتاب دلالت کرده و بر حسب درخواست منشی مزبور مقدمه ای بر آن نوشته و نقل مطالبی که به ترجمه میرزا ابوالفضل از زبان عربی موصوف است در متن کتاب و شباهت اسلوب کلی تحریر تاریخ جدید به نوشته های گلپایگانی نمی توان در اهمیت نقش یا سهم میرزا ابوالفضل در تدوین تاریخ جدید تردید روا داشت.
یب ـ از سال 1270 که تاریخ قدیم تألیف شده تا انتشار ترجمه «گاد پسیزبای» شوقی به زبان فارسی قریب یکصد و بیست سال می گذرد. در این مدت به شهادت تاریخ جدید (در سه روایت) و مقاله سیاح و کشف الغطا و کواکب الدریه و ظهور الحق و شاه راه برگزیده و مطالع الانوار و قرن بدیع بارها صورت و محتوای روایات منقوله شکل یافته و این اختلافات گاهی تا آن جا زننده و برانگیزنده بوده که مبلغی بهائی زاده همچون آقای امان الله شفا را در آمریکای جنوبی به حیرت و تردید و انکار بر می انگیزد در نامه ای از سائوپولویه بیان آن می پردازد. تصور می کنم اگر آقای نواب زاده به انتخاب یک حادثه از حوادث منقول در تاریخ قدیم بابیه همت بگمارند و آن حادثه را با آن چه که در متون دیگر راجع به همان واقعه به توالی تغییر ماهیت و کیفیت یافته مقایسه کنند به حقیقت آن چه در این زمینه اتفاق افتاده آگاه خواهند شد.
یج ـ بحث درباره ی تاریخ اسلام و ظهور مذاهب وعقایدی که در طی هزار و سیصد و پنجاه سال به تدریج پدید آمده خواهی نخواهی جوینده را در صده سیزدهم هجری به سرگذشت شیعه غالی و شیخیه و بابیه می رساند آن گاه تتبع در تاریخ تحول عقاید و آراء ناشی معتقدات شیخیه و بابیه درباره ی قائمیت و مهدی، پژوهنده را بدانجا می رساند که با عقاید نواب زاده و یارانش اصطکاک و اختلافی پدید آورد. مسلم است که مطالعه در تاریخ فرقه های حروفیه و نقطویه و بکتاشیه تا گفته ها و نوشته های دو سید رشتی و شیرازی امتداد می یابد و تردیدی نیست که این جمله در چهارچوب تاریخ مذاهب اسلامی باید از نظر بحث بگذرد.
ید ـ نمی دانم ذکر چتر حمایت و تابعیت عثمانی که در بغداد بر سر بابیان مهاجر کشیده شد چرا آقای اردکانی را آشفته خاطر ساخته و بدان نیندیشیده اند که پیش از آن هم سفارت روسیه بنا به شهادت مدارک متعدد امری و غیر امری این چتر حمایت را هنگام سوء قصد به ناصرالدین شاه و تعقیب و مجازات بابیان بر سر میرزا حسینعلی گشوده او را تنها از میان جمع بابیانی که در توطئه قتل ناصرالدین شاه دست داشتند نجات داد همراه غلام سفارت دولت بهیه تا بغداد بدرقه کرد. آیا نامه یا لوحی که به خط و انشای بها در میان اسناد گوبینو در شهر استراسبورگ محفوظ مانده و در مجله راهنمای کتاب تهران چند سال پیش به چاپ رسید و در آن از گوبینو درخواست حمایت شده از همین مقوله تشبثات محسوب نمی شود؟ معنی دخالت دولت انگلیس در نگهبانی عبدالبها در اواخر سال آخر جنگ جهانی اول و نجات او از تعقیب و تنبیه جمال پاشای ترک را آیا نباید چتر حمایت دیگری شمرد؟! تعجب ما از مریدی است که مراد او جلب حمایت خارجی را روا می داند ولی این بیچاره از بابت ذکر آن بر دیگران خشمگین می شود.
یه ـ مسلم است که آقای نواب زاده تاریخ جدید را در هیچ یک از روایت های سه گانه میرزاحسین منشی مانکجی و ملامحمد نبیل قاینی و ترجمه برون به انگلیسی ندیده و نخوانده اند و در صورتی که خوانده بودند صفحات متعددی از آن را شاهد صادق تأثر بابیه به نوشته های میرزا ملکم خان و آخوندوف می شمردند. در صورتی که اجازه بدهند چند سطری از جواب لوح عمه را که عزیه خانم دختر میرزا بزرگ نوری در باب دعاوی برادر خود بها به برادرزاده اش عباس افندی نوشته است برای تأیید این امر نقل می کنم. «گویا ورود میرزا ملکم خان را در آن ملک (بغداد) از خاطر محو کرده اید که پس از ملاقات و طی مقالات و اظهار بعضی شعبده و نیرنجات متحیر و مات مانده به خیالش آمد که نیرنجات این مشعبد، موید صورت گرفتن خیالات اوست. بیچاره غافل از آن که ملکم را چون خودش نیز داعیه ریاست عامه بر سر است.
یو ـ در گزارش هایی که ژنرال کنسول ایران از بغداد به تهران فرستاده و ده سال پیش اصل دفتر کوپیه آنها را پیش یکی از کتاب دوستان معاصر دیدم تفصیلی از کار سفر حضرات به اسلامبول وارد است که برخی از آنها در مجله وحید به چاپ رسید و به اندازه کافی جالب مواد برای قبول در آن می توان یافت تا نیازی به افسانه پردازی دیگری احساس نشود.
یز ـ اگر آقای نواب زاده به رساله ردیه ای که خود ازل و بها و طرفداران نزدیک به هر دو برادر در ادرنه بر رد یکدیگر نوشته اند، دسترسی داشته باشند در آن اسامی افرادی که در بغداد قربانی کشمکش ازل و بها شدند می نگرند و می شنوند که سید اسمعیل زواره ای را سر بریدند و حاجی میرزا احمد کاشی را شکم دریدند و ابوالقاسم کاشی را کشتند و سید احمد را با پیشتاب از پا در آوردند و سر میرزا رضا را با سنگ کوفتند و پهلوی میرزا علی را دریدند. در مکتوب بها به ناصرالدین شاه از جدیتی که شخصاً برای آرام کردن مهاجران بابی در بغداد به خرج داده سخن می گوید و در ضمن به وقوع حوادث نامطلوب از طرف ایشان اشاره دارد که سخن او برای نواب زاده سند است.
یح ـ سید اسمعیل اصفهانی مقتول همان سید اسمعیل زواره ای است که ترتیب ملاقات او را با بهاء در یکی از ردیه های طرفداران بهاء بر ضد طرفداران ازل دیده ام که در وصف مجلس ملاقات آنان در سرای محمد رضای اصفهانی می خواهد زمینه جذبه و شوق سید را نشان بدهد. مرید متعهد مجبور است بپذیرد که سید سر خود را با خنجر به دست خود برید و آلت قتاله را در دست خود نگاه داشت ولی محقق و مستنطق موضوع را به شکل دیگری تلقی می کنند و در خور قبول عقل نمی دانند که مردی در عشق مردی دیگر سر خود را با خنجر ببرد چنان که خنجر از دست او نیفتد و بر زمین بخسبد و جان بسپارد. این سید اسمعیل زواره ای برادر سید هاشم مکتبدار زواره بود که شصت سال پیش تفسیر سوره کوثر باب را به خط نسخ دست او دیده ام. ابداً سابقه خبط دماغ و پریشانی حواس از او در محل معروف نبوده که چنین عمل لغوی را بتواند توجیهی بکند.
یط ـ در زبان فارسی معمولاً لوح را به معنی پاره سنگ تراشیده به خصوص برای سنگ روی قبر می آورند و در اصطلاح این فرقه به جای نامه و مکتوب به کار می رود. باید برای نفس آزاد و غیر متعهد مرد دانش پژوه این حق را قائل شد که اصطلاح نامه و مکتوب را در جای خود به کار برد و توقیع را هم به معنی امضای ناه بیاورد، نه نامه باب و ازل. لوح ناصرالدین شاه همان نامه ای است که بهاء در اواخر دوره توقف ادرنه برای ترمیم گذشته به شاه نوشت و تصور می کنم نقل این عبارت عربی از آن برای معرفی طبیعت مکتوب کافی باشد: «یخاطبنی قلم الاعلی و یقول لاتخف ان اقصص لحضرة السلطان ما ورد علیک ان قلبه بین اصبعی ربک الرحمن، لعل یستشرق من افق قلبه شمس العدل و الاحسان. قل یا سلطان فانظر بطرف العدل الی الغلام ثم احکم بالحق فیما ورد علیه ان الله قد جعلک ظله بین العباد و آیة قدرته فی البلاد. ان الذین فی حولک یحبونک لانفسهم و الغلام یحبک لنفسک. حسب الاذن و اجازه سلطان زمان این عبد از مقرر سریر سلطان به عراق عرب توجه کرد…» ترجمه فارسی عبارت، منقول از مکتوب به شاه: «کلک برین مرا بانک می زند و می گوید نترس و برای حضرت پادشاهی آن چه به تو رسیده حکایت کن، چه دل سلطان در میان دو انگشت پروردگار مهربان است و باشد که از کران دلش خورشید راد و دهش بتابد… بگو: شاها! به گوشه چشم داد بر این غلام بنگر و سپس درباره آن چه بدو رسیده درست حکم کن! خدا تو را سایه خودش در میان بندگان و نشانه قدرتش در کشور قرار داده است کسانی که در پیرامون تو هستند تو را برای خودشان دوست می دارند و این غلام تو را برای خاطر خودت دوست می دارد…» سراپای نامه که با لحنی هم نواخت نوشته شده شهادت می دهد میرزاحسینعلی در صدد جبران گذشته بوده و می خواسته است خود را مورد لطف و عطف نظر ناصرالدین شاه قرار دهد. اصراری که در مقصر نشان دادن بابیان دیگر در ایران و عثمانی می ورزد و به فساد و فتنه آنها اعتراف می کند دلیل است که او می خواهد در دنبال سلب تهمت شرکت با بابیان دیگر در 1268 عنصری جدا از بازماندگان حادثه تهران که به خاک عثمانی پناه برده بود بشمارد و برای اثبات این امر به نقل نامه ای در ضمن این مکتوب بپردازد که قبلاً به طرفداران خود نوشته و ایشان را به اطاعت و تسلیم و دعا و ثنا نسبت به پادشاه قاجار دعوت شده است.
ک ـ نمی دانم از نقل آن چه فاندر اتریشی در میزان الحق و سیل انگلیسی در مقدمه قرآن و تیز دل در ینابیع الاسلام و هاشم شامی در ترجمه مقدمه سیل به قصد تعریض به پیامبر اسلام و کتاب خدا آورده اند چه منظور دارند و آیا با ذکر آنها در کتاب های بهائی و رساله ها و مقاله ها قصد تشفی خاطر داشته اند و یا تذکر نقاط قابل اعتراضی بوده است؟ به هر صورت ذکر این گونه مطالب به همان درجه که از یک نفر کشیش ترسای بی اعتقاد به دین اسلام و بدخواه حضرت رسول انتظار می رود نقل آنها به وسیله نواب زاده و صاحب فراید و یاران ایشان که بر زمینه دین اسلام برای رضای دل خود طرحی خاص درافکنده اند کاری کاملا بر خلاف انتظار و دور از قبول انصاف است. آری اسلام در طول مدت هزار و سیصد و پنجاه سال همواره مورد حمله و تعرض و انتقاد و عیبجوئی اسقفان و کشیشان و بداندیشان از داخل و خارج واقع بوده ولی این قضایا را به نحوی گذرانده که سر موئی به حیثیت وعظمت او آسیب وارد نیاورده است بلکه هم اکنون با جمعیتی بیش از ششصد میلیون که از همه مزایا و عوامل بقا و پیشرفت و تأثیر در ادیان دیگر برخوردارند حمایت خود را بر ده ها اقلیت کوچک و متوسط متنوع می گسترد که در آغوش او از آزادی و اظهار عقیده برخوردارند.
کا ـ مطالب گرفتنی از مقاله مزبور بسیار است که نیاز به توضیح و تفسیر دارد ولی تنگی عرصه ماهنامه تحقیقی گوهر مقاله را می فشارد و به همین یک نکته آن را خاتمه می دهد. آقای نواب زاده اگر تاریخ جدید را در یکی از سه چهار روایت معروفش خوانده و با متن قدیمی چاپ اوقاف گیب، مانند برون مقابله کرده بودند و موارد نقل مطلب را حتی به عین الفاظ نخستین در دومی می دیدند دیگر نمی نوشتند: «و دیدیم که مانکجی مانع از آن شد که میرزا حسین همدانی نسخه ای از تاریخ حاجی میرزا جانی را به دست آورد و به شیوه ای که ابوالفضل او را راهنمایی کرده بودند تاریخ خود را بنویسد و آن چه را هم نوشت املای مانکجی بود و بعد هم در آن جرح و تعدیل کرد و آن تاریخ قدیم بی نام و صاحب گمنام که ما آن را ندیده ایم و این تاریخ جدید که وصفش از میرزا ابوالفضل شنیدید و دیدید چه ارزشی دارند که کسی درباره آن بحث کند و مقالتی نویسد مگر آن که او را مقصدی دیگر باشد..» این قسمت و تتمه آن که از نقلش صرف نظر شد می رساند که آقای نواب زاده اردکانی همکار آواره تفتی بودند که وقتی در کواکب الدریه از تطبیق میان روایات متناقض که می دید و می شنید عاجز می شد در همان کتابی که سطر سطرش از نظر عبدالبها گذشته بود ادعا می کرد که ابداً تاریخی به نام حاجی میرزاجانی در عالم وجود نداشته و پاک زیر تاریخ قدیم می زد، باشد تا مبلغ اردکانی را هم روزی در پی محقق تفتی سالک راه پوزش از این پژوهش ناروا بنگریم و بر عقل اقتصادی و موقع شناس مرد یزدی آفرین بگوییم.
